Rozróżnia się pojęcie wydajności pracy jako efekt działania pracy żywej w rozpatrywanym procesie wytwarzania {o czym była mowa wyżej) oraz pojęcie wydajności (produktywności) pracy rozumianej szeroko, jako wynik łącznego oddziaływania pracy: żywej (teraźniejszej) i u przedmiotowionej (wydatkowanej w poprzednich stadiach), czyli zakrzepłej w środkach produkcji. Relacje między wydajnością pracy żywej a ogólną wydajnością (produktywnością) pracy, zależą od składu czynników produkcji, proporcji między nakładami pracy żywej i uprzedmiotowionej.

Jak już podkreślano, w rezultacie rozwoju sił wytwórczych i postępu technicznego zmniejsza się udział, a więc w jakiejś mierze i znaczenie, pracy żywej w tworzeniu wartości następuje systematyczne wypieranie pracy żywej przez pracę uprzedmiotowioną, a zwłaszcza zastępowanie pracy ludzkiej pracą maszyny. Tym samym obniżają się nakłady pracy żywej wydatkowanej na wytworzenie jednostki produktu. Nie zmniejsza to oczywiście w najmniejszym nawet stopniu roli człowieka w procesie produkcji, co podkreślaliśmy w uwagach wstępnych do niniejszego rozdziału. Przeciwnie, można powiedzieć, że wraz z rozwojem postępu technicznego coraz większa rola w procesie produkcji przypada człowiekowi. Żadna bowiem nawet najbardziej udoskonalona maszyna nie pracuje (i nie może pracować) bez udziału człowieka. Jest ona wyłącznie narzędziem pracy, którym posługuje się człowiek w procesie produkcji.

Zmiany wydajności pracy, zarówno w skali gospodarki narodowej, jak i w niższych jej ogniwach: w gałęziach, przedsiębiorstwach, wydziałach, budowach, stanowiskach pracy itp. kształtują się pod wpływem różnorodnych czynników, przy czym różny wpływ wywierają te same czynniki w poszczególnych gałęziach, przedsiębiorstwach itp.