Celowość inwestycji ustala się na podstawie analizy wielu przesłanek ekonomicznych i społeczno-politycznych, np. ogólnych proporcji rozwoju gospodarczego, czy proporcji między produkcją środków produkcji i produkcją środków spożycia. Z analizy tej wynikają postulaty dotyczące nie tylko wzrostu produkcji, ale także jej poziomu techniczno-ekonomicznego, oszczędzania określonych surowców, rozwoju wymiany międzynarodowej itp. Ponadto uwzględnia się fakt, że oprócz efektów bezpośrednich niemal zawsze występują efekty pośrednie. Na przykład nowa elektrownia wodna dostarcza nie tylko energii elektrycznej, lecz również podnosi poziom wód na pewnych obszarach, co umożliwia prowadzenie racjonalnej gospodarki wodnej polegającej min. na nawodnieniu terenu. Natomiast wybudowanie nowego zakładu pracy w okręgu rolniczym podnosi ogólny poziom miejscowej ludności w sensie gospodarczym, kulturalnym i społecznym.

Z chwilą ustalenia celowości inwestycji powstaje problem jej efektywności. Jeśli uzasadnienie celowości inwestycji odpowiada na bardzo ogólnie sformułowane pytanie: ,,co wytwarzać”, bądź: ,,co ma być osiągnięte w wyniku inwestycji”, to analiza efektywności inwestycji dotyczy pytania: „jak wytwarzać”, za pomocą jakich urządzeń technicznych, środków trwałych, jakiej technologii i organizacji produkcji oraz przy jakim poziomie wydajności pracy i zużycia materiałów uzyskać daną produkcję bądź - w szerokim ujęciu - zrealizować określone zadanie gospodarcze.

Zadania efektywności inwestycji związane są więc nie z wyborem i badaniem inwestycji w ogóle, ale z badaniem i wyborem ich rozwiązań techniczno-ekonomicznych. Metody badań efektywności inwestycji wymagają, przy najbardziej ogólnym podejściu do problemu, wzięcia pod uwagę trzech grup przesłanek (kryteriów):

- 1) przesłanek ekonomicznych, uwzględnianych w rachunku efektywności inwestycji,

- 2) przesłanek ekonomicznych niewymiernych lub trudno wymiernych, nie dających się ująć w rachunku,

- 3) przesłanek pozaekonomicznych (społecznych i politycznych).

PODSTAWOWE ELEMENTY RACHUNKU EFEKTYWNOŚCI INWESTYCJI

Nakłady inwestycyjne. Wielkość nakładów inwestycyjnych interesuje nas w rachunku efektywności inwestycji z punktu widzenia ich korelacji z uzyskiwanymi efektami. W związku z tym w analizie efektywności należy uwzględniać całość nakładów inwestycyjnych ponoszonych na osiągnięcie danego efektu. Nie wystarczy więc ujmowanie tylko nakładów bezpośrednio zawartych w zbiorczym zestawieniu kosztów przedsięwzięcia inwestycyjnego czy w kosztorysie, lecz konieczne jest uwzględnienie również nakładów na inwestycje towarzyszące i pośrednie. Nakłady na inwestycje towarzyszące, to nakłady na obiekty i urządzenia usługowe (np. zbudowanie bocznicy kolejowej, doprowadzenie wody i odprowadzenie ścieków, doprowadzenie gazu, elektryczności itp.), które warunkują możność eksploatacji projektowanej inwestycji. Natomiast nakłady inwestycyjne pośrednie występują w gałęziach obsługujących dany układ produkcyjny (baza surowcowo-materiałowa) oraz w gałęziach korzystających z efektów jego działalności.

Koszty eksploatacji. Koszty eksploatacji są to nakłady wyrażone w pieniądzu na wytworzenie wyrobu (wykonanie usługi), czyli wartość zużytych surowców, materiałów, paliwa, energii, maszyn i narzędzi, pracy żywej, usług obcych itp., oraz inne wydatki związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Okres eksploatacji obiektu. Okres inwestycji wiąże się z czynnikami określającymi zarówno ich zużycie fizyczne, jak i ekonomiczne. To ostatnie wyraża się w nieopłacalności dalszej eksploatacji danych obiektów (nie zużytych fizycznie) w porównaniu z obiektami nowymi, które mogłyby je zastąpić, i w których wskaźniki techniczno-ekonomiczne są lepsze: wyższa i szybsza produkcja, niższe koszty produkcji itp.