Istotę systemu planowania i zarządzania gospodarczego można najogólniej ująć następująco:
- 1) system planowania wyraża się w podejmowaniu decyzji związanych z wykorzystaniem i powiększaniem zasobów produkcyjnych
- 2) przez pojęcie zarządzania rozumie się ustalanie podmiotowej struktury produkcji (hierarchii gospodarczej) i systemu pobudzania do wzrostu efektywności (indywidualnej i społecznej) oraz zasilanie (jednostek gospodarczych) w potrzebne informacje i fundusze pieniężne.
Obok spraw związanych z rozwojem branży jako całości występuje w działalności gospodarczej bogata problematyka w skali mikroekonomicznej, dotycząca poszczególnych przedsiębiorstw. W przedsiębiorstwie podejmowane są wszelkie decyzje, które mają na celu usprawnienie jego działalności gospodarczej przez wdrażanie wszelkich form „małego” postępu techniczno-organizacyjnego.
Realizacja powyższych celów, nazywanych często - zwłaszcza gdy chodzi o tempo rozwoju i przekształceń struktury gospodarstwa narodowego - celami strategicznymi następuje przede wszystkim w drodze podejmowania nowych inwestycji. Chodzi oczywiście o inwestycje przesądzające o poważnym wzroście potencjału produkcyjnego drogą budowy nowych kopalń, elektrowni, sieci energetycznej, węzłów komunikacyjnych, dużych przedsiębiorstw itp.
Zgodnie z uchwałą VI Zjazdu PZPR przeprowadzane są zmiany w zasadach gospodarowania przedsiębiorstw. Na podstawie decyzji rządowych nowy system wprowadziło już kilkadziesiąt dużych organizacji gospodarczych, określanych mianem jednostek inicjujących zmiany w systemie planowania i zarządzania (w większości są to organizacje przemysłowe).
Pełny rozrachunek gospodarczy obejmuje wszystkie wymienione wyżej funkcje przedsiębiorstwa, w szczególności zaś łączy się z nadaniem mu osobowości prawnej.
Treścią instytucji rozrachunku gospodarczego jest ekonomiczne wyodrębnienie socjalistycznych przedsiębiorstw państwowych. W związku z tym:
Przedsiębiorstwo państwowe jest podstawową, samodzielną jednostką gospodarczą. Głównym elementem określającym socjalistyczne przedsiębiorstwo państwowe jest cel.
Podstawowym zadaniem zjednoczenia jest prowadzenie polityki technicznej i ekonomicznej w skali branży. Wyraża się to przede wszystkim w stwarzaniu zgrupowanym w zjednoczeniu przedsiębiorstwom warunków zapewniających postęp techniczno- organizacyjny . W związku z tym zjednoczenia za pomocą swego zaplecza naukowo-badawczego prowadzą badania i studia prognostyczne w zakresie:
Każdy z wymienionych wyżej organów dysponuje fachowym aparatem, przygotowującym decyzje gospodarcze ujmowane w planach. Na szczeblu Rady Ministrów aparat taki - jak już wspomniano - stanowi Komisja Planowania przy Radzie Ministrów. W ministerstwach istnieją departamenty (komórki równorzędne) planowania. Plany terenowe opracowują wojewódzkie, miejskie i dzielnicowe komisje planowania, które są jednostkami organizacyjnymi (na równi z wydziałami) urzędów wojewódzkich, miejskich itd.